 |
O losach wrocławskiej astronomii, najczęściej można usłyszeć 400 km dalej, we Fromborku.
Można sobie pomóc idealnie zachowanymi instrumentami. Wystarczy podejść i powtórzyć dokładnie to, co robiono z nimi ponad 100 lat temu. W Parku Astronomicznym znajdują się dwa wybitne, XIX w. instrumenty z obserwatorium wrocławskiego. Oba pochodzą z czasów, gdy dyrektorem we Wrocławiu był Johann Gotfried Galle. Z kolei odkrywca Neptuna mógłby, w swoim czasie wiele opowiedzieć o tym, co wyjatkowego przeżywał we Fromborku latem 1851 roku.
W połowie XIX wieku miasta Wrocław, Frombork i Królewiec należały do Królewstwa Prus. To decyzje zapadające w Berlinie nadawały ton życiu społecznemu i gospodarczemu Śląska i Prus Wschodnich, nie pozostawały również bez wpływu na uprawianie astronomii. Jak wszędzie, przeplatały się ze sobą wielka i mała polityka, ale też jak to w polityce bywa, często brały górę wzajemne animozje i osobiste korzyści.
 |
| Obserwatorium astronomiczne Uniwersytetu Albrechta w Królewcu, XIX wiek |
Po obserwacjach zaćmienia Słońca z 28 lipca 1851 roku we Fromborku, panowie Galle, Brunnov i Wolfers udali się do Królewca, do tamtejszego obserwatorium. Stolica prowincji była też celem innych astronomów, którzy obserwowali zaćmienie w pasie od Rozewia do Kętrzyna. W dniach 31 lipca i 1 sierpnia mieli się spotkać, aby wspólnie omówić zebrane wyniki. W Królewcu ugościł ich dyrektor obserwatorium August Ludwik Busch, który sam obserwował zaćmienie z Rozewia (Rixhöft). Niewiele brakowało, a to Galle byłby gospodarzem spotkania w Królewcu. Historia potoczyła się jednak inaczej za sprawą jednego człowieka, który napsuł mu krwi kilka lat wcześniej.
 |
| Friedrich Wilhelm Bessel w 1839 roku |
W marcu 1846 roku po długiej i ciężkiej chorobie umiera założyciel i wieloletni dyrektor obserwatorium w Królewcu, Friedrich Wilhelm Bessel. Trzy miesiące póżniej Galle, nieznany szerzej asystent w obserwatorium w Berlinie, niespodziewanie odkrywa planetę Neptun. Ranga odkrycia i sława otwierają przed nim bardzo duże możliwości awansu. W 1847 roku, z polecenia dyrektora obserwatorium w Berlinie, zostaje mianowany następcą Bessela w Królewcu. Jednak zanim ogłoszona nominacja cesarza Fryderyka Wilhelma IV stała się faktem, Galle wycofał swój wniosek z powodu intrygi skierowanej przeciwko niemu przez Carla Jacobiego. Ten wybitny królewiecki matematyk widział na tym stanowisku Augusta Ludwiga Buscha, wieloletniego asystenta Bessela. Ostatecznie to Busch a nie Galle, zostaje dyrektorem królewieckiego obserwatorium. W państwie o ustroju monarchistycznym, gdy przykład idzie z góry, ciężko o kadencyjność na najwyższych stanowiskach, stąd Galle musiał szukać kolejnej, jakby to nie brzmiało, podobnej okazji.
 |
| Johann Gotfried Galle |
Podobnie musiał kalkulować Mikołaj Kopernik, gdy starał się o objęcie kanonii we Fromborku oraz Wrocławiu. Astronom miał spore związki z Dolnym Śląskiem. Stąd pochodził ród Koperników, duże wpływy posiadał w tych rejonach jego wuj, kanonik kapituły wrocławskiej, biskup warmiński Łukasz Watzenrode. Dzięki niemu, w 1502 roku, nieznany jeszcze nikomu Mikołaj Kopernik został scholastykiem w kolegiacie św. Krzyża we Wrocławiu. Tak go tytuowano na uniwersytecie w Ferrarze, gdzie obronił doktorat z medycyny. Na dyplomie doktorskim Kopernika z 1503 roku, przeczytamy obok jego nazwiska "Scholasticus ecclesiae S. Crucis Vratislaviensis". Jest jeszcze list Kopernika z 1533 roku na temat obserwacji komety, w którym znajdziemy zwrot Vratislaviensem Copernicum, który sugeruje, że to Wrocław był miejscem skąd list został wysłany lub skąd Kopernik obserwował kometę.
 |
| Kolegiata św. Krzyża we Wrocławiu, gdzie scholastykiem był Mikołaj Kopernik |
Szacowne grono osób, skupionych wokół kolegiaty we Wrocławiu, do którego Kopernik formalnie należał, podjęło w 1505 roku starania nad utworzeniem w tym mieście uniwersytetu. Mieli po swojej stronie króla czeskiego Władysława Jagiellończyka, jednak ich działania storpedował Uniwersytet Jagielloński, który nie chciał mieć konkurencji. Uniwersytet Wrocławski powstał dopiero 200 lat później pod nazwą Leopoldina na cześć cesarza Leopolda I. W 1791 roku, w Wieży Matematycznej gmachu uniwersytetu, zostaje założone obserwatorium astronomiczne.
|
| Gmach Uniwersytetu Wrocławskiego z Wieżą Matematyczną oraz pawilony obserwacyjne na sąsiedniej Wyspie Śluz |
W czerwcu 1851 roku, czyli tuż przed samym zaćmieniem Słońca, które dodało chwały Gallemu, umiera zasłużony dyrektor obserwatorium Uniwersytetu Wrocławskiego, Ludwig von Boguslawski. W listopadzie Galle zostaje mianowany nowym dyrektorem i przenosi się do Wrocławia. Obserwujący z nim zaćmienie we Fromborku Brunnov, obejmuje zwolnione przez Gallego stanowisko asystenta w Berlinie. Galle kierował obserwatorium we Wrocławiu przez ponad 45 lat, w tym przez jakiś czas był rektorem uniwersytetu. Lata spędzone we Wrocławiu obfitowały w kolejne badania i odkrycia. W 1872 roku zaproponował metodę wyznaczania paralaksy Słońca z obserwacji ruchu planetoid. Kontynuował w ten sposób pracę Bessela nad wyznaczeniem odległości we Wszechświecie. W 1897 roku przeszedł na emeryturę i powrócił do Berlina, gdzie zmarł 13 lat później, w wieku 98 lat. Namacalnym dowodem jego pracy dla obserwatorium są instrumenty astronomiczne, które przetrwały do dzisiejszych czasów.
 |
| Luneta Repsolda z obserwatorium Engelmanna w Lipsku, później własność obserwatorium wrocławskiego, fragment Encyclopedia Brittanica, 1911, tom 26 |
W 1897 roku obserwatorium wrocławskie zakupiło lunetę hamburskiej firmy Repsold & Sohne, z obiektywem o średnicy 8 cali (203 mm) amerykańskiej firmy Alvan Clark & Sons. Wcześniej należała do Friedricha Engelmana i znajdowała się w jego prywatnym obserwatorium w Lipsku. Po śmierci Engelmana w 1888 roku, luneta stanęła w centrum Wrocławia, na niewielkiej wyspie na Odrze, niedaleko głównego gmachu uczelni. Luneta wyróźniała się wśród teleskopów przeznaczonych do średniej wielkości obserwatoriów, takich jak to we Wrocławiu. To właśnie ją wybrano, ale zilustrować hasło poświęcone teleskopom w słynnej Encyklopedia Britannica.
 |
| Luneta Repsolda we Wrocławiu, nieco mniejszy brat bliźniak fromborskiego teleskopu. Widok współczesny |
Tymczasem w nieodległym Białkowie (Belkawe), już od kilku lat działało prywatne obserwatorium majętnego miłośnika astronomii, Leo von Wutschichowskiego. W 1883 roku ukończył budowę 6-metrowej kopuły pod nowy teleskop i kontynuował poszukiwania odpowiedniego instrumentu. W liście z 1882 roku Adolf Repsold zaproponował mu identyczną lunetę do tej wrocławskiej. W odpowiedzi Wutschichowsky zamówił u Repsolda ten sam refraktor, ale o nieco większym obiektywie 9 cali firmy Reinfelder und Hertel z Monachium.
 |
| Filia obserwatorium Uniwersytetu Wrocławskiego w Białkowie. Po lewej stronie pawilon z instrumentem Bamberga, po prawej kopuła z lunetą Repsolda. Oba instrumenty znajdziemy dzisiaj w Parku Astronomicznym Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku |
Było to jedno z większych zamówień przyjętych przez zakłady Repsolda. Większe, podejmowane w tym samym czasie, to 10-calowe refraktory dla Wiednia (ukończony w 1884 roku) oraz Lejdy (ukończony w 1885). Jednak i te wypadały blado, przy największym teleskopie tamtych czasów, wielkim refraktorze o średnicy 30 cali, który znajdował się w obserwatorium w Pułkowie, niedaleko Sankt Petersburga w Rosji. Wutschichowsky wiele razy miał okazję z niego skorzystać. Jego ojciec był znanym rosyjskim lekarzem, w 1886 roku Wutschichowsky opuścił Białków na jakiś czas i przeniósł się do Petersburga. Tam rozwijał swoje astronomiczne pasje, aby później wykorzystać zdobytą wiedzę w małym Białkowie, ale już przy swoim teleskopie. Jego dalsze losy nadają się, moim zdaniem, na osobny artykuł. Niestety gigant z Pułkowa nie przetrwał II wojny światowej, ale więcej szczęścia miały dwie bliźniacze lunety Repsolda. Jedna (nieco mniejsza) stoi obecnie w obserwatorium w Parku Szczytnickim we Wrocławiu, a druga służy w Parku Astronomicznym Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku.
 |
| Luneta Repsolda w Parku Astronomicznym Muzeum Mikołaja Kopernika we Fromborku |