Poniżej postaram się przedstawić kilka mniej oczywistych lub nawet zapomnianych dokonań Kopernika, które świadczą  o jego wybitnej intuicji. Jednocześnie uzupełnione zostały o propozycje prostych eksperymentów, ściśle związanych z odkryciami Kopernika, które może powtórzyć każdy przy użyciu materiałów, które łatwo znaleźć w każdym domu. Z pewnością ich przeprowadzenie było w zasięgu możwości samego Kopernika. Niestety, podobnie jak inni uczeni jego czasów, zostawił on bardzo skąpe informacje na temat samej metody dochodzenia do swoich  wniosków. Czy fromborski samotnik zdobywał nowe przestrzenie dla nauki tylko w myślach? A może dodatkowo umilał sobie czas eksperymentami fizycznymi? To już na zawsze pozostanie tajemnicą jego wieży.

Wieża Kopernika we Fromborku, widok od dziedzińca Warowni Wzgórza Katedralnego

Przyciąganie jest powszechne

Kopernik przewidział istnienie powszechnej siły grawitacji na dwa wieki przed Izaakiem Newtonem. Podobnie jak angielski uczony, używał łacińskiego słowa gravitas nie tylko w odniesieniu do ziemskiego ciążenia, ale również do siły skupiającej cząsteczki (partibus) Słońca, Księżyca oraz planet.

Fragment podrozdziału "O obrotach" Mikołaja Kopernika na temat powszechności grawitacji.

Jego argumentem był obserwowany kulisty (globi) kształt obiektów nieba, oraz ewidentne dowody na brak jednego środka ciężkości, z którym można powiązać wszelki ruch. Rozprawił się z tym fundamentalnym zagadnieniem z zadziwiającą lekkością, jakby na marginesie, gdzieś w jednym z wielu podrozdziałów swojego dzieła: 

Trudno o jaśniejszy i trafniejszy opis podstawowej własności materii we Wszechświecie jaką jest oddziaływanie grawitacyjne. Pojawia się też u Kopernika zupełnie ścisłe określenie środka ciężkości ciał, wynikającego z wypadkowej sił działających na ''cząstki'' (dzisiaj fizyk użyłby określenia punkty materialne):

''Naturalną dążność cząstek do skupienia w całość'' jak to określił Kopernik, można w bardzo prosty sposób udowodnić eksperymentalnie. Wystarczy zawiesić (najlepiej niesymetryczną) blaszkę w trzech różnych punktach i poprowadzić od tych punktów linie pionowe tak, jak na załączonym filmiku.

Kopernik użyłby tutaj swoich pionów, czyli ciężarków zawieszonych na napiętym sznurku. Korzystał z nich przygotowując się do obserwacji astronomicznych. Linie zawsze spotkają się w środku ciężkości. Kopernik jako pierwszy w historii nauki pisał o środku ciężkości Słońca, Księżyca oraz innych ciał niebieskich.

Matematyka jest piękna

Gdy pobudzimy do drgania wahadło jednocześnie w dwóch prostopadłych do siebie kierunkach, to otrzymamy zadziwiająco estetyczne wzory zakreślane przez koniec wahadła w przestrzeni. Ich kształt zależy od proporcji między częstościami własnymi drgań. Jeżeli proporcja jest liczbą wymierną, to mamy do czynienia z rezonansem, a wzory tworzą krzywą zamkniętą.

Przykłady krzywych Lissajous - Kopernika dla wybranych częstości własnych

W XIX w. Jules Antoine Lissajous, korzystając z drgających kamertonów z umocowanymi do nich zwierciadełkami był w stanie wygenerować wiele przykładów takiej krzywej. Ale to Mikołaj Kopernik, trzy wieki przed Lissajous wykonał pierwszy w historii matematyki krok na tym polu. W rozdziale III księgi trzeciej "O obrotach", wykładając swoją teorię precesji, składa w zdumiewająco wnikliwy sposób dwa ruchy wahadłowe o częstościach wahnień w proporcji 2:1.

Krzywa Lissajous - Kopernika z rękopisu "O obrotach"

Na rycinie w "O obrotach" krzywa ma kształt zgniecionej ósemki. Ten kształt odkryto ponownie dla nauki dopiero w pierwszej połowie XIX wieku. Kopernik definiuje ją jako ''corollae intortae similis'' tj. "do wieńca skręconego podobną".

Był to pewnie jeden z tych błysków geniuszu, który sprawił, że Kopernik po raz kolejny o całe wieki wyprzedził swoich następców. Ludwik Birkenmajer twierdzi, że mogła to być uważna obserwacja wahań lampy kościelnej zawieszonej na długim sznurze u stropu katedry we Fromborku. U jej spodu Kopernik mógł umocować drugie, krótsze wahadło, wahające się dwa razy szybciej niż lampa. Cień rozbiegany po posadce katedry kreślił wciąż ten sam wzór.

Jeszcze prostszym, ale równie efektownym sposobem generowania krzywych Lissaujous - Kopernika jest skorzystanie z wahadła piaskowego. Trzeba go tylko przymocować tak jak na załączonym filmiku.

Ruch jest względny

Nauka Kopernika oparta jest na względności ruchu. Wiedział, że opis ruchu dowolnego ciała zależy od tego względem czego odnosimy ten ruch. Pojęcie układu odniesienia było obce ówczesnym uczonym i wykorzystanie go dało Kopernikowi klucz do rozwiązania zagadnienia ruchów na niebie. Była to prawdziwa rewolucja, bo nawet dzisiaj z całą naszą wiedzą, jaką posiadamy, ciężko oprzeć się wrażeniu, że to niebo obraca się raz na dobę. Ujawnia się słabość zmysłów, każdy z nas ma naturalną tendencję do uznawania nieruchomości własnego układu odniesienia. Bardzo zgrabnie wyjaśnił to sam Kopernik:

Zasadę względności ruchu sformułował po raz pierwszy explicte Galileusz kilka dekad po Koperniku. Natomiast u Kopernika była ona zawsze fundamentem operacji myślowych na drodze do nowego systemu świata:

Kopernik konsekwentnie stosował zasadę względności ruchu jako coś więcej, niż tylko ciekawostkę z dziedziny optyki czy kinematyki. Nie wybrzmiewa tak mocno jak u Galileusza, bo brakuje jej formalizmu. Może Kopernikowi wystarczył krótki rejs statkiem po Zalewie Wiślanym tak jak u Wirgiliusza, żeby odróżnić rzeczywistość od pozorów? My też spróbujmy okiełznać nasze zmysły przypatrując się uważnie obrazkowi poniżej:

Kopernik wielkim żeglarzem był?

Okrąg jest doskonały

Już w czasach kultury greckiej okrąg był kształtem idealnym, wyrażającym nieskończoność, bez kantów, bez początku i końca.
Według Ptolemeusza, twórcy teorii geocentrycznej, obserwowany ruch planet miał być kombinacją jednostajnych ruchów po okręgach i niczym więcej. Podobnie Kopernik wyprowadził kilkadziesiąt nowych okręgów, połączonych w harmonijnym ruchu, aby odtworzyć ruch planet. Jednak jego model, choć równie skomplikowany, dawał o wiele większe możliwości poznania natury wielu zjawisk. Dzięki Kopernikowi, do rodziny planet dołączyła Ziemia.

Rycina z rękopisu Kopernika. Do orbity kołowej Kopernik dodał mniejsze koło tzw. epicykl, aby zbliżyć się do prawidłowego opisu ruchu planety

Ze względu na liczbę okręgów, Kopernik uważał swoje dzieło za niedoskonałe i długo wahał się z publikacją. Zdawał sobie sprawę, że w jego teorii zagościły elementy, przeciw którym on sam występował, chcąc maksymalnie uprościć opis ruchu planet. Kolejny, wielki krok w astronomii, czyli odkrycie właściwej kinematyki, było już ponad siły jednego człowieka. Dopiero Kepler, 60 lat później, wprowadził pojęcie elipsy do opisu Układu Słonecznego.

Nawet krzywa w kształcie Kopernika może być przybliżona za pomocą sumy ruchów po okręgach

To nad czym Kopernik spędził 40 lat, dzisiaj matematycy nazywają szukaniem kolejnych wyrazów szeregu Fouriera. Okazuje się, że każdą krzywą, nie tylko elipsę, można przybliżyć za pomocą sumy ruchów po coraz to mniejszych okręgach. Taką operację nazywa się transformacją Fouriera. Tak jak kiedyś Kopernik, tak właśnie dzisiaj matematycy radzą sobie ze złożonością świata. Gdyby ktoś chciał się poczuć jak Kopernik i porozbijać wszelki ruch na okręgi to może to zrobić na mojej interaktywnej stronie.

Również najprostszy ruch wahadłowy w jednej płaszczyźnie, według Kopernika dało się wytłumaczyć tylko w jeden sposób:

Świat jest obrazem

Czy Mikołaja Kopernika można uważać za ojca nowożytnej optyki? Taką tezę stawia kopernikolog prof. Jarosław Włodarczyk, wielki przyjaciel Fromborka i zasłużony uczestnik Wakacji w Planetarium. W swojej publikacji stwierdza, że Kopernik pomógł rozpowszechnić wśród uczonych, prosty przyrząd optyczny, znany dzisiaj jako 'camera obscura'.

Obserwacja częściowego zaćmienia Słońca z pomocą  camera obscura. Rycina z  Gemma Frisius "De radio astronomico et geometr liber", 1584

Szczegółowa analiza obserwacji zaćmień Słońca wykonanych przez Kopernika we Fromborku pokazała te same powtarzające się błędy, bardzo charakterystyczne dla wyznaczania głębokości zaćmienia częściowego za pomocą camera obscura. Stąd można przypuszczać, że Kopernik uzyskiwał obraz tarczy słonecznej, tak jak na rysunku powyżej -  wpuszczając niewielką ilość światła do ciemnego pomieszczenia. W obserwacjach conajmniej dwóch zaćmień towarzyszył mu jego jedyny uczeń Joachim Retyk, matematyk z Wittenbergii, który przybył do Fromborka, aby u źródła zdobyć wiedzę na temat nowego systemu świata. Retyk po powrocie do Wittenbergii mógł podzielić się z kolei wiedzą na temat nowej metody obserwacji ze swoim kolegą, Erasmusem Reinholdem. On zaś upowszechnił tę metodę w wydanym rok póżniej, uzupełnieniu do dzieła innego wielkiego uczonego, Georga von Peurbacha, wydanego właśnie w Wittenbergii w 1542 roku. Znajdziemy w nim taki fragment:

Dzieło Reinholda miało duży wpływ na pracę Tychona Brahe, Johannesa Keplera, który opracował podstawy nowożytnej optyki. Właśnie potrzeba wyjaśnienia dlaczego światło przechodząc przed niewielki otwór, tworzy obraz rzeczywisty, była impulsem dla powstania fundamentów dzisiejszej nauki o świetle.